Próba restauracji socjalizmu i koniec istnienia dyrektoriatu

Zmiany mogły zostać zapoczątkowane jedynie w Związku Radzieckim. W zmianie sposobu funkcjonowania ustroju zainteresowane mogły być wszystkie grupy poza dyrektoriatem. Jednakże tylko kręgi związane ze służbą bezpieczeństwa, czyli KGB, miały pomysł i realną siłę na dokonanie zmian. Dyrektoriat można było pokonać wyłącznie siłą, przez powrót do komunizmu wojennego. Oczywiście tak radykalne zmiany nie były możliwe, chodziło o częściowe zwiększenie wpływów. Pośrednio mogło to oznaczać zwiększenie roli klasy robotniczej w społeczeństwie. Dlatego zmiany ustrojowe rozpoczęto od rozbudzenia aktywności robotników. Otwarto zablokowane dotychczas kanały informacyjne wewnątrz kraju jak i z / na zewnątrz. Stopniowo pokazano faktyczną sytuacje gospodarczą kraju. Skutecznie eliminowano rytuał ideologiczny z praktyki państwowej. Ograniczono konsumpcję alkoholu. Klasa robotnicza miała być siłą napędową zmiany ustroju. Oczywiście dyrektoriat wypracował, być może nieświadomie, linię obrony. Polegała ona na skierowaniu niechęci robotników do samego ustroju socjalistycznego. Kilku ideologów zaproponowało likwidację uspołecznienia środków produkcji i powrót do formacji kapitalistycznej. Celem dyrektoriatu było potwierdzenie kontroli wartości dodatkowej poprzez uzyskanie prawa do środków produkcji. Nie było to możliwe do realizacji podczas sprawowania władzy przez Michała Gorbaczowa, który autentycznie dążył do poprawy życia robotników w ramach formacji socjalistycznej. Oprócz kontroli służby bezpieczeństwa cieszył się on autentycznym poparciem społecznym w ZSRR i krajach satelickich a także w krajach kapitalistycznych. Dlatego wykorzystano chwilowe zachwianie się jego władzy podczas puczu i dokonano, jak się wtedy wydawało, przewrotu pałacowego. Nowy prezydent, Borys Jelcyn, skierował jednak Rosję i inne kraje republikańskie na drogę restauracji formacji kapitalistycznej. Przeprowadzone uwłaszczenie celowo przekazało pełnię władzy nad środkami produkcji w ręce dyrektoriatu. Oczywiście pewne przetasowania w kręgach władzy nastąpiło, ale klasa jako całość władzę utrzymała.

Równolegle ze zmianami w ZSRR przekazano do krajów satelickich, jeszcze kanałami partii komunistycznej, rozkaz realizacji podobnych zmian. Pierwszym krajem, gdzie formalnie partia komunistyczna oddała władzę były Węgry. Później przyszła kolej na Polskę. Zezwolono na rozpoczęcie obrad Okrągłego Stołu, z czym zwlekano już rok. Przeprowadzone wybory miały oddać część władzy przedstawicielom opozycji. Jednak gwałtowność zmian zaskoczyła partię komunistyczną w Polsce. Całkowite poparcie społeczne dla opozycji umożliwiło konstrukcję formacji kapitalistycznej bez zawłaszczenia środków produkcji przez dyrektoriat. Klasa ta okazała się za słaba na uzyskanie wpływu na gospodarkę. Nawet sojusz taktyczny dyrekcji przedsiębiorstw państwowych z samorządami pracowniczymi nie pomógł. Kilku przedstawicieli partii komunistycznej rozpoczęło działalność gospodarczą, ale były to jednostki nie zaś klasa. Nastąpiła stopniowa acz praktycznie całkowita wymiana osób na stanowiskach gospodarczych i państwowych.